Aaneenschrijven van woorden en samenstellingen
Wanneer schrijf je twee woorden aan elkaar, wanneer gebruik je een streepje en wanneer schrijf je ze niet aan elkaar? Vaak zien we dat studenten op goed geluk ergens een streepje tussen schrijven, terwijl iets eigenlijk aan elkaar geschreven hoort te worden. Daarnaast heb je weinig aan je spellingchecker wanneer het gaat over samenstellingen. Hieronder volgt daarom een samenvatting van de regels die hierover in Het Groene Boekje staan.
De drie vuistregels die je moet onthouden en nader toegelicht zullen worden, zijn de volgende:
1. Een woordgroep wordt los van elkaar geschreven.
2. Een samenstelling of een afleiding wordt aaneen geschreven.
3. In enkele bijzondere gevallen worden samenstellingen of woordgroepen geschreven met behulp van een koppelteken (een streepje).
1. Woordgroep
“Een woordgroep is een serie woorden die bij elkaar worden gehouden door een grammaticaal verband, zoals in een zin” (Het Groene Boekje, 2005). Een dergelijk verband hoeft daarom niet aangetoond te worden in de spelling.
Woordgroepen
Het koninklijk instituut
Huis aan huis
7 maart 2010
Ad fundum
Te allen tijde
2. Samenstelling en een afleiding
Delen van een samenstelling worden aaneengeschreven. Als twee woorden samen een nieuwe betekenis hebben, dan wordt het verband hiertussen getoond door deze aan elkaar te schrijven. Dit gebeurt met samenstellingen die uit één of meer delen bestaan. Deze samenstellingen bestaan niet uit twee gelijkwaardige delen. Meestal zegt het ene woord iets over het andere. Zo kun je een stoel identificeren als een campingstoel en een bepaalde tactiek als een verdedigingstactiek.
Samenstellingen
Kortetermijnplanning
Campingstoel
Veldbed
Verdedigingstactiek
Massagetherapeut
Aidsvirus
Infostand*
*Samenstellingen met een verkorting worden ook aaneengeschreven.
Als je een woord combineert met een voor- of een achtervoegsel (bijvoorbeeld pre-, on- of –lijk) dat niet als apart woord bestaat, dan heet het geheel een afleiding. Delen van een afleiding worden ook aan elkaar vast geschreven.
Delen van een afleiding
Onschuld (on-)
Schuldig (-ig)
Antiheld (anti-)
Pseudowetenschap (pseudo-)
Verdrietig (-ig)
Belangrijk (-rijk)
Driedelige samenstelling
Driedelige combinaties waarvan het eerste deel wel bij het tweede hoort maar niet bij het derde aaneengeschreven: langebaanwedstrijd (een wedstrijd op de lange baan).
Wanneer het eerste woord hoort bij het derde dan wordt het uiteengeschreven: lange baanwedstrijd (een lange wedstrijd op de baan).
Het gebruik van koppeltekens
Een samenstelling die moeilijk te lezen of te begrijpen is, kan verduidelijkt worden met behulp van een koppelteken. Tip: check op google of de combinatie met een koppelteken een gelijk aantal hits heeft als de aaneengeschreven versie van het woord.
Verduidelijking met een koppelteken
Tweedekansonderwijs
Tweedekans-onderwijs
Je gebruikt een koppelteken ook wanneer een woord op twee manieren gelezen kan worden en als uit de context niet blijkt wat bedoeld wordt.
Een koppelteken als de samenstelling twee betekenissen kan hebben
Valkuil
Valk-uil
Massagebed
massa-gebed
massage-bed
Wist je dat...
Scribbr editors gemiddeld 150 fouten per 1000 woorden corrigeren? Voorkom dat jouw scriptie, plan van aanpak of verslag wordt afgekeurd op taal. Laat het nakijken door de taalexperts van Scribbr!
3. Bijzondere gevallen met een koppelteken
Een koppelteken wordt gebruikt om de structuur te verduidelijken “of om een ongewoon woordbeeld te vermijden in een samenstelling” (Het Groene Boekje, 2005). Dit ongewone woordbeeld moet vermeden worden:
- wanneer de elementen van een woord gelijkwaardig zijn,
- bij samengestelde aardrijkskundige namen,
- als het tweede element een hoofdletter heeft,
- als een van de elementen een cijfer, letter, symbool of initiaalwoord is,
- of in een samenstelling met een bijzondere voor- of nabepaling.
Gelijkwaardige elementen
Tussen gelijkwaardige elementen die naast elkaar worden geplaatst in een samenstelling wordt een koppelteken gebruikt. Het gaat hier om combinaties van twee of meer elementen die in principe allebei op de eerste of tweede plek zouden kunnen staan. Zo kun je hotel-restaurant zeggen, maar ook restaurant-hotel.
Samenstellingen met gelijkwaardige elementen
Zwart-wit
Politiek-ideologisch
Dichter-botanicus
Extremistisch-links
Democratisch-liberaal-conservatief
Je gebruikt ook een koppelteken als het eerste deel van de samenstelling verwijst naar een plaats of een bevolkingsgroep.
Verwijzing naar een plaats of bevolkingsgroep
Nederlands-hervormd
Rooms-katholiek
Baskisch-nationalistisch
Uitzondering: Als een samenstelling van twee bijvoeglijke naamwoorden niet omwisselbaar is, dan moeten deze twee bijvoeglijke naamwoorden aan elkaar geschreven worden.
Twee bijvoeglijke naamwoorden niet omwisselbaar
Sociaalpsychologisch
Sociaalkritisch
Populairwetenschappelijk
Christendemocratisch
Ultranationalistisch
In deze samenstellingen zegt het eerste gedeelte iets over het tweede deel.
Uitzondering: Als een beroepsnaam vergezeld wordt door een bijvoeglijk naamwoord, dan worden de woorden los van elkaar geschreven.
Beroepsnaam met een bijvoeglijk naamwoord
Sociaal psycholoog
Klinisch bioloog
Algemeen secretaris
Let op: Wanneer een zelfstandig naamwoord gevormd wordt op basis van een samenstelling met twee bijvoeglijke naamwoorden, dan wordt de schrijfwijze (aaneen of met een koppelteken) behouden.
Zelfstandig naamwoord op basis van samenstelling met twee bijvoeglijke naamwoorden
Een liberaal-conservatief
Een links-extremist
Een christendemocraat
Een ultranationalist
Samengestelde aardrijkskundige namen
Een tweedelig samengestelde aardrijkskundige naam en zijn afleidingen wordt geschreven met een koppelteken. Het gaat hier zowel om samenstellingen van aardrijkskundige namen als om aardrijkskundige namen met als linkerdeel Noord, Zuid, West, etc.
Samengestelde aardrijkskundige namen
Knokke-Heist
Latijns-Amerika
Noord-Holland
Nieuw-Zeeland
Dit koppelteken blijft behouden in afleidingen van de samengestelde vorm.
Koppelteken behouden in afgeleide vorm
Zuid-Hollands
Nieuw-Zeelander
Latijns-Amerikanen
Uitzondering: “Uitheemse samengestelde aardrijkskundige namen die met een spatie geschreven worden, krijgen geen koppelteken, ook niet in de afgeleide vormen en in samenstellingen” (Het Groene Boekje, 2005).
Uitheemse samengestelde aardrijkskundige namen
New York
New Yorkse
een New Yorkreis
Sri Lanka
Sri Lankaan
een Sri Lankareis
Elementen met hoofdletter
Een koppelteken gebruik je in een samenstelling voor een woorddeel met een hoofdletter.
Koppelteken bij samenstelling voor een woorddeel met hoofdletter
Zwart-Amerikaans
Anti-Frans
On-Engels
VUT-regeling
Benelux-land
Cijfers, letters, symbolen of initiaalwoorden
Je gebruikt een koppelteken in een tweedelige samenstelling voor of achter een cijfer, een aparte letter of een symbool, en ná een apostrof met een s.
Koppelteken bij cijfers, aparte letter, symbool en ná apostrof met een s
80-jarige
65+-kaart
y-as
tussen-s
mama’s-kindje
McDonald’s-maaltijd
Uitzondering: Wanneer een letter of een cijfer gebruikt wordt om een categorie aan te geven dan wordt het geheel als een woordgroep beschouwd. De delen worden dan los geschreven.
Letter of cijfer om een categorie aan te geven
Hepatitis B
Top 10
Vitamine B12
Een samenstelling met een dergelijke woordgroep krijgt maar één koppelteken: Top 10-plaat.
Een koppelteken moet gebruikt worden in een samenstelling voor of achter een initiaalwoord (een afkorting waarnaar verwezen wordt door alleen de letters te noemen, e.g. tv).
Koppelteken voor of achter een initiaalwoord
Tv-kijker
IQ-test
Bedrijfs-ps-netwerk
Bijzondere voor- of nabepalingen
Je gebruikt een koppelteken in een samenstelling die bestaat uit een grondwoord met een bijzondere voor- of nabepaling.
In combinatie met de elementen: niet-, non-, bijna-, oud-, ex-, aspirant-, adjunct-, substituut-, chef-, kandidaat-, interim-, stagiair-, leerling-, assistent-, collega-, of meester-. En ook met elementen als –generaal, -president, -testamentair, -verbaal, of –militair.
Koppelteken grondwoord met een bijzondere voor- of nabepaling
Niet-rookster*
Oud-burgemeester
Ex-gedetineerde
Meester-opzichter**
Directeur-generaal
Minister-president
*Als oud voormalig betekent wordt het in een samenstelling aaneengeschreven.
**Alleen niet in meestergast en meesterbrein.
Het wordt ook gebruikt in combinatie met een groep of werkstuk vernoemd naar een auteur of inspirator en met St.- of Sint-.
Koppelteken bij groep of werkstuk vernoemd naar auteur of inspirator
Regering-Kennedy
Zaak-Profumo
St.-Anna
Sint-Jozef
Daarnaast wordt het gebruikt in een zelfnoemfunctie (een woord dat zichzelf presenteert).
Koppelteken in een zelfnoemfunctie
Ik-roman
Het-woord
Wij-vorm
Bij samenstellingen met een klinkerbotsing gebruik je ook een koppelteken.
Samenstelling bij klinkerbotsing
Havo-opleiding
Vice-eersteminister
Overzicht hoofdregels
Regel | Voorbeeld |
---|---|
Grammaticaal verband – niet een samenstelling | Het koninklijk instituut |
Huis aan huis | |
7 maart 2010 | |
Ad fundum | |
Te allen tijde | |
Beroepsnaam en een bijvoeglijk naamwoord | Sociaal psycholoog |
Klinisch bioloog | |
Algemeen secretaris |
Regel | Voorbeeld |
---|---|
Samenstelling uit niet gelijkwaardige delen | Kortetermijnplanning |
Overnemen | |
Campingstoel | |
Veldbed | |
Verdedigingstactiek | |
Massagetherapeut | |
Aidsvirus | |
Infostand | |
Samenstelling met een voor- of achtervoegsel | Onschuld (on-) |
Schuldig (-ig) | |
Antiheld (anti-) | |
Pseudowetenschap (pseudo-) | |
Verdrietig (-ig) | |
Belangrijk (-rijk) | |
Samenstelling met bijvoeglijk naamwoorden die niet van plek kunnen wisselen | Sociaalpsychologisch |
Sociaalkritisch | |
Populairwetenschappelijk | |
Christendemocratisch | |
Ultranationalistisch | |
Uitheemse samengestelde aardrijkskundige namen zonder spatie | New York – New Yorkreis… |
Sri Lanka | |
Costa Rica | |
Puerto Rico | |
Samenstelling met een letter of cijfer die gebruikt wordt om een categorie aan te duiden | Hepatitis B |
Top 10 | |
Vitamine B12 | |
Bij driedelige combinaties: Wanneer het eerste deel van de combinaties op het tweede slaat en niet op het derde | Langebaanwedstrijd |
Regel | Voorbeeld |
---|---|
Samenstelling met gelijkwaardige elementen (ook bijvoeglijk naamwoorden) die van plek kunnen wisselen | Zwart-wit |
Politiek-ideologisch | |
Dichter-botanicus | |
Extremistisch-links | |
Democratisch-liberaal-conservatief | |
Links-extremistisch | |
Botanicus-dichter | |
Eerste deel van de samenstelling verwijst naar een bevolkingsgroep | Nederlands-hervormd |
Rooms-katholiek | |
Baskisch-nationalistisch | |
Samenstellingen van/in aardrijkskundige namen | Knokke-Heist |
Latijns-Amerika | |
Noord-Holland | |
Nieuw-Zeeland | |
Samenstellingen met woorddelen met hoofdletters | Zwart-Amerikaans |
Anti-Frans | |
On-Engels | |
VUT-regeling | |
Benelux-land | |
Na een cijfer, aparte letter of symbool | 80-jarige |
65+-kaart | |
y-as | |
tussen-s | |
mama’s-kindje | |
McDonald’s-maaltijd | |
Samenstelling met een initiaalwoord | Tv-kijker |
IQ-test | |
Bedrijfs-ps-netwerk | |
Samenstelling met een bijzondere voor- of nabepaling | Niet-rookster |
Oud-burgemeester | |
Ex-gedetineerde | |
Meester-opzichter | |
Directeur-generaal | |
Minister-president | |
In combinatie met groep of werkstuk vernoemd naar auteur of inspirator en met St.- of Sint- | Regering-Kennedy |
Zaak-Profumo | |
St.-Anna | |
Sint-Jozef | |
Zelfnoemfunctie | Ik-vorm |
Jij-vorm | |
Samenstelling met een klinkerbotsing | Havo-opleiding |
Vice-eersteminister |
De volgende regels die onthouden dienen te worden, worden hieronder omschreven. De eerste heeft betrekking op het gebruik van de apostrof.
1. Apostrof
Als het grondwoord een letter, cijfer, symbool of initiaalwoord is, gebruik je een apostrof om een meervoud, bezitsvorm, verkleinwoord of een andere afleiding te vormen.
Gebruik van apostrof
NCRV’s eerste uitzending
Sms’jes
Gsm’s
Tv’loos
AOW’er
Uitzondering: Je plaatst in dergelijke gevallen een koppelteken en niet een apostrof na de achtervoegsels –achtig, -dom, -heid, en –schap.
Koppelteken in plaats van apostrof
TMF-achtig
Hbo-achtig
2. Samenkoppeling
Een samenkoppeling wordt geschreven met koppeltekens. Van een samenkoppeling is sprake wanneer een vaste woordgroep één begrip vormt.
Samenkoppeling
Het staakt-het-vuren
Onze-lieve-vrouw
Het vrouw-zijn
Let op: Samenkoppelingen uit andere talen behouden hun schrijfwijze.
Samenkoppelingen uit andere talen
A priori
Haute couture
Trompe-l’oeil
Samenkoppeling deel van een samenstelling
Als je een samenstelling maakt waar een samenkoppeling deel van uitmaakt worden de koppeltekens tussen de woorden van de samenkoppeling behouden. De samenkoppeling wordt dan vast geschreven aan het andere deel van de samenstelling.
Samenstelling met een samenkoppeling
Doe-het-zelf
Doe-het-zelfzaak
Nek-aan-nek
Nek-aan-nekrace
Kat-en-muis
kat-en-muisspel
Zie voor de overige regels onderstaand overzicht.
Overzicht overige regels
Regel | Voorbeeld |
---|---|
Grondwoord is een letter, cijfer, symbool of initiaalwoord – hiermee wordt een verkleinwoord, meervoud, bezitsvorm of andere afleiding gemaakt | NCRV’s eerste uitzending |
Sms’jes | |
Gsm’s | |
Tv’loos | |
AOW’er | |
Ge-sms | |
Ge-e-maild |
Regel | Voorbeeld |
---|---|
Grondwoord is een letter, cijfer, symbool of initiaalwoord – hiermee wordt een verkleinwoord, meervoud, bezitsvorm of andere afleiding gemaakt – bij de achtervoegsels: -achtig, -dom,-heid en –schap. | TMF-achtig |
21+-dom | |
In een samenkoppeling | Het staakt-het-vuren |
Onze-lieve-vrouw | |
Het vrouw-zijn | |
Samenstelling met een uitheemse woordgroep | A-capellakoor |
Haute-couturewinkel | |
Samenstelling waarin de eigennaam het rechterdeel vormt | Het mini-Rode Kruis |
Ex-New Yorker |
Regel | Voorbeeld |
---|---|
Samenstelling waar een woordgroep deel van uitmaakt | Langeafstandsraket |
Eersteministerportefeuille | |
Nepopenhaard | |
Wanneer de betekenis van een van de woorddelen verzwakt is of niet meer herkend wordt | Hogeschool |
Ademhalen | |
Als een voorzetselbijwoord met een woord als daar, er, waar, hier een voornaamwoordelijk bijwoord vormt | Daarboven |
Erop | |
Daarbovenop | |
Hierbovenop | |
Daarnaast | |
Hiertegen | |
Bij telwoorden | Eenentwintig |
Tweeëntwintig | |
Bij namen van talen en dialecten met Standaard-, Middel-, Oud-, Nieuw-, Hoog-, en Plat- | Platnederlands |
Standaardduits | |
Oudengels |
Regel | Voorbeeld |
---|---|
Uitheemse samenkoppelingen behouden hun schrijfwijze | A priori |
Haute couture | |
Trompe-l’oeil | |
Een samenstelling waar een samenkoppeling deel van uitmaakt | Doe-het-zelf / doe-het-zelfzaak |
Nek-aan-nek / nek-aan-nekrace | |
Kat-en-muis / kat-en-muisspel | |
Samenstelling of afleiding met meerdelige eigennaam | Abu Dhabireis |
Middelandse Zeegebied | |
Rode Kruispost | |
Samenstelling met een woordgroep die eindigt met een symbool, letter of cijfer | Karel I-sigaar |
Lodewijk XV-meubel | |
Vitamine B12-kuur |
De inhoud van dit artikel is gebaseerd op Het Groene Boekje.
Bron: Nederlandse Taalunie. (2013). Het Groene Boekje (8ste). Den Haag, Nederland: Sdu Uitgevers.
6 reacties
Saskia
25 augustus 2016 16:33Ik stoei met het woord service. Wat is goed?
Servicetaken, servicemedewerker, service manager, service coördinator, service desk. Welke regel geldt hier?
Lou Benders (Scribbr-team)
26 augustus 2016 15:31Hoi Saskia,
Correct is om servicetaken, servicemedewerker, servicemanager, servicecoördinator en servicedesk te schrijven. De regel die geldt is dat het gaat om samenstellingen.
Service is niet een bijvoeglijk naamwoord, maar een zelfstandig naamwoord dat samen met een ander zelfstandig naamwoord, als manager, een samenstelling vormt.
Hopelijk heb ik je zo goed geholpen!
Groetjes,
Lou
Simone
28 juni 2017 20:24Dag Scribbr-team!
Is het overheidsbesluitcontext of overheidsbesluitscontext? Of bestaat dit woord niet?
Alvast bedankt!
Jimi (Scribbr-team)
5 juli 2017 19:33Hoi Simone! Je kunt altijd het woord even googelen (vergeet het woord niet tussen aanhalingstekens te zetten) , dus: "overheidsbesluitcontext" en "overheidsbesluitscontext". In dit geval kwam er bij allebei de woorden niks omhoog, waaruit we kunnen opmaken dat het woord niet bestaat. In dat geval moet je zoeken naar een alternatief. Ik denk dat je in dit geval het woord in een zin moet veranderen, dus bijvoorbeeld: In de context van een overheidsbesluit... Succes!
Cc
2 oktober 2017 10:10Beste mensen,
De enige en juiste spelling is snel te vinden in de onlineversie (dit schrijf je aan elkaar) van het Groene boekje: WWW.WOORDENLIJST.ORG .
Jammer dat jullie niet naar deze website verwijzen.
Vriendelijke groet,
Cc
Wouter (Scribbr-team)
3 oktober 2017 19:09Beste Cc,
Bedankt voor je berichtje! Het Groene boekje is inderdaad het beste naslagwerk. We verwijzen hier helemaal onderaan de pagina naar.
Groetjes,
Wouter