Aaneenschrijven van woorden en samenstellingen

Wanneer schrijf je twee woorden aan elkaar, wanneer gebruik je een streepje en wanneer schrijf je ze niet aan elkaar? Vaak zien we dat studenten op goed geluk ergens een streepje tussen schrijven, terwijl iets eigenlijk aan elkaar geschreven hoort te worden. Daarnaast heb je weinig aan je spellingchecker wanneer het gaat over samenstellingen. Hieronder volgt daarom een samenvatting van de regels die hierover in Het Groene Boekje staan.

De drie vuistregels die je moet onthouden en nader toegelicht zullen worden, zijn de volgende:

1. Een woordgroep wordt los van elkaar geschreven.

2. Een samenstelling of een afleiding wordt aaneen geschreven.

3. In enkele bijzondere gevallen worden samenstellingen of woordgroepen geschreven met behulp van een koppelteken (een streepje). 

1. Woordgroep

“Een woordgroep is een serie woorden die bij elkaar worden gehouden door een grammaticaal verband, zoals in een zin” (Het Groene Boekje, 2005). Een dergelijk verband hoeft daarom niet aangetoond te worden in de spelling.

Woordgroepen

2. Samenstelling en een afleiding

Delen van een samenstelling worden aaneengeschreven. Als twee woorden samen een nieuwe betekenis hebben, dan wordt het verband hiertussen getoond door deze aan elkaar te schrijven. Dit gebeurt met samenstellingen die uit één of meer delen bestaan. Deze samenstellingen bestaan niet uit twee gelijkwaardige delen. Meestal zegt het ene woord iets over het andere. Zo kun je een stoel identificeren als een campingstoel en een bepaalde tactiek als een verdedigingstactiek.

Samenstellingen

^{*Samenstellingen met een verkorting worden ook aaneengeschreven.}
Als je een woord combineert met een voor- of een achtervoegsel (bijvoorbeeld pre-, on- of –lijk) dat niet als apart woord bestaat, dan heet het geheel een afleiding. Delen van een afleiding worden ook aan elkaar vast geschreven.

Delen van een afleiding

Driedelige samenstelling

Driedelige combinaties waarvan het eerste deel wel bij het tweede hoort maar niet bij het derde aaneengeschreven: langebaanwedstrijd (een wedstrijd op de lange baan).

Wanneer het eerste woord hoort bij het derde dan wordt het uiteengeschreven: lange baanwedstrijd (een lange wedstrijd op de baan).

Het gebruik van koppeltekens

Een samenstelling die moeilijk te lezen of te begrijpen is, kan verduidelijkt worden met behulp van een koppelteken. Tip: check op google of de combinatie met een koppelteken een gelijk aantal hits heeft als de aaneengeschreven versie van het woord.

Verduidelijking met een koppelteken

Je gebruikt een koppelteken ook wanneer een woord op twee manieren gelezen kan worden en als uit de context niet blijkt wat bedoeld wordt.

Een koppelteken als de samenstelling twee betekenissen kan hebben

3. Bijzondere gevallen met een koppelteken

Een koppelteken wordt gebruikt om de structuur te verduidelijken “of om een ongewoon woordbeeld te vermijden in een samenstelling” (Het Groene Boekje, 2005). Dit ongewone woordbeeld moet vermeden worden:

• wanneer de elementen van een woord gelijkwaardig zijn,
• bij samengestelde aardrijkskundige namen,
• als het tweede element een hoofdletter heeft,
• als een van de elementen een cijfer, letter, symbool of initiaalwoord is,
• of in een samenstelling met een bijzondere voor- of nabepaling.

Gelijkwaardige elementen

Tussen gelijkwaardige elementen die naast elkaar worden geplaatst in een samenstelling wordt een koppelteken gebruikt. Het gaat hier om combinaties van twee of meer elementen die in principe allebei op de eerste of tweede plek zouden kunnen staan. Zo kun je hotel-restaurant zeggen, maar ook restaurant-hotel.

Samenstellingen met gelijkwaardige elementen

Je gebruikt ook een koppelteken als het eerste deel van de samenstelling verwijst naar een plaats of een bevolkingsgroep.

Verwijzing naar een plaats of bevolkingsgroep

Uitzondering: Als een samenstelling van twee bijvoeglijke naamwoorden niet omwisselbaar is, dan moeten deze twee bijvoeglijke naamwoorden aan elkaar geschreven worden.

Twee bijvoeglijke naamwoorden niet omwisselbaar

In deze samenstellingen zegt het eerste gedeelte iets over het tweede deel.

Uitzondering: Als een beroepsnaam vergezeld wordt door een bijvoeglijk naamwoord, dan worden de woorden los van elkaar geschreven.

Beroepsnaam met een bijvoeglijk naamwoord

Let op: Wanneer een zelfstandig naamwoord gevormd wordt op basis van een samenstelling met twee bijvoeglijke naamwoorden, dan wordt de schrijfwijze (aaneen of met een koppelteken) behouden.

Zelfstandig naamwoord op basis van samenstelling met twee bijvoeglijke naamwoorden

Samengestelde aardrijkskundige namen

Een tweedelig samengestelde aardrijkskundige naam en zijn afleidingen wordt geschreven met een koppelteken. Het gaat hier zowel om samenstellingen van aardrijkskundige namen als om aardrijkskundige namen met als linkerdeel Noord, Zuid, West, etc.

Samengestelde aardrijkskundige namen

Dit koppelteken blijft behouden in afleidingen van de samengestelde vorm.

Koppelteken behouden in afgeleide vorm

Uitzondering: “Uitheemse samengestelde aardrijkskundige namen die met een spatie geschreven worden, krijgen geen koppelteken, ook niet in de afgeleide vormen en in samenstellingen” (Het Groene Boekje, 2005).

Uitheemse samengestelde aardrijkskundige namen

Elementen met hoofdletter

Een koppelteken gebruik je in een samenstelling voor een woorddeel met een hoofdletter.

Koppelteken bij samenstelling voor een woorddeel met hoofdletter

Cijfers, letters, symbolen of initiaalwoorden

Je gebruikt een koppelteken in een tweedelige samenstelling voor of achter een cijfer, een aparte letter of een symbool, en ná een apostrof met een s.

Koppelteken bij cijfers, aparte letter, symbool en ná apostrof met een s

Uitzondering: Wanneer een letter of een cijfer gebruikt wordt om een categorie aan te geven dan wordt het geheel als een woordgroep beschouwd. De delen worden dan los geschreven.

Letter of cijfer om een categorie aan te geven

Een samenstelling met een dergelijke woordgroep krijgt maar één koppelteken: Top 10-plaat.

Een koppelteken moet gebruikt worden in een samenstelling voor of achter een initiaalwoord (een afkorting waarnaar verwezen wordt door alleen de letters te noemen, e.g. tv).

Koppelteken voor of achter een initiaalwoord

Bijzondere voor- of nabepalingen

Je gebruikt een koppelteken in een samenstelling die bestaat uit een grondwoord met een bijzondere voor- of nabepaling.

In combinatie met de elementen: niet-, non-, bijna-, oud-, ex-, aspirant-, adjunct-, substituut-, chef-, kandidaat-, interim-, stagiair-, leerling-, assistent-, collega-, of meester-. En ook met elementen als –generaal, -president, -testamentair, -verbaal, of –militair.

Koppelteken grondwoord met een bijzondere voor- of nabepaling

^{*Als oud voormalig betekent wordt het in een samenstelling aaneengeschreven.
**Alleen niet in meestergast en meesterbrein.}
Het wordt ook gebruikt in combinatie met een groep of werkstuk vernoemd naar een auteur of inspirator en met St.- of Sint-.

Koppelteken bij groep of werkstuk vernoemd naar auteur of inspirator

Daarnaast wordt het gebruikt in een zelfnoemfunctie (een woord dat zichzelf presenteert).

 Koppelteken in een zelfnoemfunctie

Bij samenstellingen met een klinkerbotsing gebruik je ook een koppelteken.

Samenstelling bij klinkerbotsing

Overzicht hoofdregels

De volgende regels die onthouden dienen te worden, worden hieronder omschreven. De eerste heeft betrekking op het gebruik van de apostrof.

1. Apostrof

Als het grondwoord een letter, cijfer, symbool of initiaalwoord is, gebruik je een apostrof om een meervoud, bezitsvorm, verkleinwoord of een andere afleiding te vormen.

Gebruik van apostrof

Uitzondering: Je plaatst in dergelijke gevallen een koppelteken en niet een apostrof na de achtervoegsels –achtig, -dom, -heid, en –schap.

Koppelteken in plaats van apostrof

2. Samenkoppeling

Een samenkoppeling wordt geschreven met koppeltekens. Van een samenkoppeling is sprake wanneer een vaste woordgroep één begrip vormt.

Samenkoppeling

Let op: Samenkoppelingen uit andere talen behouden hun schrijfwijze.

Samenkoppelingen uit andere talen

Samenkoppeling deel van een samenstelling

Als je een samenstelling maakt waar een samenkoppeling deel van uitmaakt worden de koppeltekens tussen de woorden van de samenkoppeling behouden. De samenkoppeling wordt dan vast geschreven aan het andere deel van de samenstelling.

Samenstelling met een samenkoppeling

Zie voor de overige regels onderstaand overzicht.

Overzicht overige regels

De inhoud van dit artikel is gebaseerd op Het Groene Boekje.

Bron: Nederlandse Taalunie. (2013). Het Groene Boekje (8ste). Den Haag, Nederland: Sdu Uitgevers.